Gökyüzü koordinat sistemleri ve dahası.

Şubat 21, 2025

Gökyüzü koordinat sistemleri ve dahası.

Bu yayınımda başlıktan da anladığınız gibi gökyüzü koordinat sistemlerini anlatacağım. 3 tane gökyüzü koordinat sistemi vardır, bunlar; Ufuk (Altazimut) Koordinat Sistemi, ekvatoral koordinat sistemi ve galaktik koordinat sistemidir. Gökyüzündeki her bir cismin konumunu anlamak adına önemli olan bu koordinat sistemleri özellikle amatör astronomların yıldız ve takımyıldızlarını gözlemleyebilmesi adına çok önemlidir. Antik çağdan bu yana yıldızlar, birbirleri arasında çeşitli şekiller oluşturacak şekilde gruplaştırılan ve mitolojilerle bağdaştırılan figürler olmuştur (Bugün biz bu şekil oluşturacak şekilde gruplaştırılan yıldızlara "takımyıldızları" diyoruz).

Takımyıldızlarına yunan mitolojisinden isimler verme düşüncesinin M.Ö. 3. yüzyılda Makedonya kralı Antigonos Gonatos'un sarayında hekim ve ozan olan Aratos'dan çıktığı düşünülmektedir. Takımyıldızı ve yıldız isimlerinin bazıları bugün bile sahip oldukları geleneksel arapça isimlendirmeleri veya mitolojik isimlendirmeleri korusa da, günümüzde sizin de tahmin edeceğiniz gibi takımyıldızı ve yıldız isimlendirmeleri buna bağlı olarak yapılmaz. 1603'te Alman J. bayer, Uranometria'sında, o zamandan beri benimsenen evrensel yeni bir yıldız isimlendirme sistemi ortaya çıkardı. En parlak yıldız α ile, parıltı derecesi bundan hemen sonra gelen β ve bundan sonra gelen γ ile (...vb) belirtilirdi. Yunan alfabesi tükendiğinde, latin alfabesi, latin alfabesi tükendiğinde sayılar kullanılırdı. Bayer'in yıldız isimlendirme sistemi gibi başka isimlendirme sistemleri de çıkmıştır (örn: Flamsteed yıldız isimlendirmesi). 2016'dan beri ise insanlık Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) yıldızlara sistematik ve resmi isimler vermek için Working Group On Star Names (WGSN) adında bir birim oluşturmuştur. Bu sistemde önceden belirttiğimiz gibi yunan mitolojisinden kalma yıldız isimlerdirmeleri ve geleneksel arapça isimlendirmeler korunur. Bunun yanında, yeni keşfedilen yıldızlara, ait oldukları kataloglara bağlı bir kısaltma ve katalog numarası verilir. Örnekler: HIP (Hipparcos Catalog) 65426, HD (Henry Draper Catalog) 209458.

Görselde gördüğünüz güney haçı
takım yıldızıdır. Takımyıldızının oluşturan
yıldızların çevresindeki mavi olmayan alanlar
da takımyıldızının bir parçası sayılmaktadır.
1925'te Uluslar arası astronomi birliği resmi takımyıldızlarını belirlemeden önce toplam 108 takımyıldızının olduğu düşünülüyordu ama hala takımyıldızlarının kesin bir sınırı yoktu. Uluslar arası astronomi birliğinin resmi takımyıldızlarını belirlemesiyle toplam 88 takımyıldızı olduğu 1925'ten beri kabul edilmektedir. Bu takım yıldızlarının her biri yalnızca kendi içerdiği yıldızları kapsamaz aynı zamanda enlem ve boylam yaylarıyla bulundukları mekanı da içerir. Bu takım yıldızlarının en büyüğü, 1,303 derece karelik dişi ejderha ve en küçüğü, 68 derece karelik Güney Haçı'dır. Takımyıldızlarına ilişkin en eski eser olan ve keşfedilen en eski gökyüzü kataloğu sayılabilecek Almagest'in yazarı Ptolemaios ise M.S. 2. yüzyılda 48 takımyıldızı tanımlamış ve kitabında koordinatlarını belirtmiştir. Ptolemaios gibi antik astronomlar ve astronomi alanında döneminin gelişmiş medeniyetleri olan Mezopotamya, Antik Mısır, Antik Yunan ve Roma gibi medeniyetlerin hepsi ekvatorun kuzey yarımküresindedir. Haliyle ekvatorun güney yarımküresindeki yıldızların keşfi kuzey yarımküresindekine kıyasla çok daha geç olmuştur.

Birkaç saatlik uzun pozlamalı
bir fotoğrafta dairesel yıldız izleri.
Bunların da dışında, gökyüzü koordinat sistemlerine geçmeden önce yıldız ve takımyıldızlarına ilişkin birkaç şeye daha değinmek istiyorum. Dünyanın kutupları olduğu gibi, gökyüzünün de kutupları vardır, bunlar kuzey gökyüzü kutbu ve güney gökyüzü kutbudur. Dünyanın ekvatordan en uzak enlemleri olan bölgelerine kutup daireleri denir. Kuzey kutbu dairesinin tam 90 derece üstünde olan, ayrıca diğer yıldızlara kıyasla çok daha olan parlak bir yıldız vardır, bu yıldız kutup yıldızıdır. Yine de kutup yıldızı bize pek de yakın bir yıldız değildir, bize en yakın olan yıldız olan Proxima Centauri'den bize 100 kat daha uzaktadır. Kutup yıldızı gibi kutuplarda bulunan yıldızlar dünyanın dönme ekseninden dolayı hiçbir zaman batmazlar, 6 aylık kutup gecesinden sonra bile gökyüzündedirler ancak güneşin ışığından dolayı gözükmezler. Bu tarz yıldızlara batmasa bile yine de dairesel hareketler yaptıklarından ötürü "dairesel yıldızlar" (Circumpolar stars) diye geçerler. Ayrıca, anlaşılması gereken bir şey daha var ki, o da her vakit her yıldızın tam olarak aynı vakit ve aynı yerde belirmediğidir. Bunun nedeni, dünyanın kendi etrafında tam tur atmasının aslında tam olarak 24 saat değil 23 saat 56 dakika sürmesidir. Yıldızların dünyanın kutup noktalarına kıyasla tamamladıkları görünürde tam turlarına "günlük hareket" adı verilir, görülenin ne kadar yıldızların hareket etmesi olsa da özünde hareket eden şey dünyanın kendisidir ve yıldızların tam turu da dünyanın tam turuna bağlıdır. Takvimdeki bu 4 dakikalık sapmadan kaynaklı olarak bugün 21:00'de doğudan doğduğu gözlemlenen bir yıldız mevsimin ilerleyen vakitlerinde çok daha tepede gözlemlenecektir. Geçen vakit ve değişen mevsimler beraberinde yeni yıldız kümelerini getirir, kışın gözüken Orion (avcı) takımyıldızı yazın gözükmez ve yazın gözüken Scorpius (Akrep) takımyıldızı da kışın gözükmez (gözükmeme nedenleri güneşe olan yakınlıklarından ötürüdür). Ekvator ise gece boyunca mevcut olan tüm takımyıldızlarının geçişinin görülebildiği tek dairedir, ekvatordan uzaklaşıldıkça uzaklaşılan yöndeki yıldızlar gitgide görüş açısından çıkar.

Gökyüzü koordinat sistemleri.

Ekvatoral Koordinat Sistemi

Gökyüzünün herhangi bir noktasının konumu, bir referans düzlemine bağlı 2 parametreyle belirlenir. en çok kullanılan sistemlerden biri ekvator koordinat sistemidir. Ufuk koordinat sisteminin aksine dünyadaki bütün gözlemcilere göre aynı olan sabit bir koordinat sistemidir. Ana referans noktası, dünya ekvatorunun gökyüzünde devamını getiren "Gök ekvatoru" adındaki hayali dairedir. İlk parametre olan azimut veya sağ açıklık (α), bir gök cisminin gözlemciye göre olan konumunu kuzey veya güney noktasını baz alarak ifade eder (düzleme tekabül eder). İkinci parametre olan Deklinasyon veya dik açıklık (δ) ise gökkürenin içerisindeki gök cisimlerinin gök ekvatora olan uzaklığını belli eder. Sizin de anlayabildiğiniz gibi ekvatoral koordinat sistemi temelinde enlem ve düzleme dayalı olan coğrafi koordinat sistemini dünyanın sınırlarını hayali bir şekilde büyütüp gök cisimleri için kullanmayı amaçlar.